ایمان بر روز آخرت

باب سیزدہم :اعتقاد بقیامت

وواجب است اعتقاد نمودن بآنکہ قیامت بر دونوع است یک قیامت تعلق بنفوس دارد ویک قیامت متعلق بشہرہا وقریہ است وہر کدام ازین دوقیامت بر چہار وجہ است یکی صغری یعنی خرد ووسطی یعنی میانہ وکبری یعنی بزرگی وعظمہ یعنی بزرگتر دراین قیامتہا پاداش نیک وعذاب است بمطابق این آیہ کریمہ پس ہر کہ عمل کند ہمسنگ مورچہ خرد نیکی بیند پاداش آنرا وہر کہ بکند بوزن نملہ بیابد مکافت آن را ابن عباس رضی اللہ عنہ فرمود کہ ہیچ مومنی وکافری نباشد کہ بکند دردنیا خیری یا شری مگر خدای تعالی بنماید عمل ویرا بوی درقیامت اما سیئات مومن را بیامرزد وحسنات او را مزد دہد وحسنات کافر را رد کند و بسیئات معذب شود ۔

باب چہاردہم:قیامت صغری انفسیہ

اما قیامت خرد شخصی پس این است کہ بمیرانی نفس فرمایندہ بہ بدی را بموت اختیاری مردنی برضاء خود بتوبہ کردن ازجمیع مشتہیات ازمزہ ہای سخت کہ متحیر بسلب حیا می شود وآرزوہای زشت چنانچہ فرمود حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بمیرید برفض مال وجاہ پیش از آنکہ بمیرید بہ موت اضطراری وزندہ گردانی نفس خود را بزندگانی پاک کہ آن زندگانی یافتہ نمی شود مگر بکردار ہای شائستہ وبکسب خویہای ستودہ راست سازندہ اعمال ۔

باب پانزدہم :قیامت وسطی انفسیہ

اما قیامت میانہ شخصی پس این است کہ نقل کنی ازدیدن امور ظاہری عالم جسمانی بسوی احوال باطنی عالم روحانی مکاشفہ باصطلاح صوفیہ حصول علمی است مرنفس سالک را بفکر یا بحدس یا بسانح غیبی کہ بسبب آں امر جزئی کہ درزمان ماضی شدہ باشد یا درزمان مستقبل بظہور آید مرنفس را معلوم شود ومشاہدہ ارتسام صورغیبیۃ است درحس مشترک بی منازعت وہم و اشراق انوار است برنفس کہ آں وسیلہ رؤیت امور ظاہرگردد درآید درزمرہ آنانکہ فرمود است حضرت رسول خداصلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دربیان احوال ایشان بدنہای ایشان دردنیا است ودلہای ایشان درآخرت است کہ اطلاع بر احوال ساکنان عالم آخرت دارند باجسام حرکت وسکون برزمین دارندوبارواح عرشی اند کہ جانہای ایشان جلوہ بر فراز عرش می نمایند۔

باب شانزدہم :قیامت کبری انفسیہ

امام قیامت بزرگی شخصی پس برگشتن است وترقی نمودن ازعالم ارواح ازعقول ونفوس کہ تعلق دارند بنظام سموات کہ بلسان اہل شرع ملائکہ موکل بر افلاک می گویند وازمشاہدہ اینہا تجاوزنماید بسوی عالم صفات الہی ومتصل شود بعقل اول کہ روح اعظم باشد پاک است ازکثائف اجسام وواصل شود بدریای زندگی نیست کنار برآن زندگانی را بموجب فرمودہ الہی ودمیدہ شود درصور نوبت اول بقول آنہا کہ دونوبت اثبات می کند واین نفخہ رانفخہ صعقہ می گویند کہ چوں دردمند پس بی ہوش بیافتدواضح آنست کہ بمیرد ہر کہ درآسمان ہاست وہر کہ درزمین است مگرآنکہ خواہد خدای کہ حملہ عرش یا شہدا یا خزانہ بہشت ودوزخ اند پس دردمیدہ شود درصور نوبتی دیگر واین نفخہ را نفخہ بعث خوانند وبدین نفخہ ہمہ مردہ گان زندہ می شوند پس آنگاہ بپای ایستادہ گان باشند برکنار قبور می نگرند ازہر طرف چوں مغبونان انتظار می برند کہ باایشان چہ کنند۔

باب ہفدہم :قیامت عظمی انفسیہ

واماقیامت بزرگتر نفسی پس نیست شدن است ازرؤیت جسم وروح ہا وازاعیان ثابتہ کہ صور علمیہ حق اند کہ موجود نیستند مگر درعلم حق ونابود شود ازرؤیت آنچہ شخص اند بتمامی ازآں ورسیدن است بذات محبت الہی نیست شدن است درآن ذات وباقی موجود شدن بزندگی حقیقی درعقب آں مرگ نباشد ۔چنانچہ حضرت رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ ازآن خبر می دہد۔(قال النبی صلی اللہ علیہ وآلہ: الا ان اولیاء اللہ لا یموتون) بدان بدرستی کہ دوستان خدا نمی میرند (بل ینتقلون من دار الی دار)بلکہ نقل می کنند ازیک خانہ بسوی خانہ دیگر پس درین وقت می گویند بدرستی کہ ما از خداوندیم یعنی ابتداء ما ازوست و بدرستی کہ مابسوی او سبحانہ باز گردندگانیم کہ انتہاء ما بدوست ومنہ بدء والیہ یعود۔

باب ہجدہم :قیامت صغری آفاقیہ

واماقیامت عالم اجسام پس آں مردن یکی است ازآدمیاں و سائر حیوانات درین داخل اند وذکر انسان بنابر شرف اوست بمردن طبعی کہ مقتضاء طبع ہر ذی حیات است وازآن چارہ نیست بموجب قاطع کل بموجب قضاء مقررہ فی حال جزئی دروقت مقدرہ ازآن جہت کہ فرمود حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم:من مات فقد قامت قیامت او۔

باب نوزدہم :قیامت وسطی آفاقیہ

واماقیامت میانہ عالمیان پس مردن جماعتی است درشہرہا یا بمرگ عام یا بسبب وبا کہ مردن است یا بسبب کشتن ہمہ یامردن خلائق است بجہت گرسنگی وقحط بزرگی وہر آینہ آزمائیم شما را یعنی با شما معاملہ ازمایندگان می کنیم و اگرچہ برعلم ما ہیچ پوشیدہ نیست بچیزی ازبیم وبگرسنگی و تنگی وبنقصان بعض ازمالہا باخذ زکواۃ یا بتاراج حادثات مانند سوختن آتش خانہا ودرختان را وغارت کردن وغیرہ وبنقصان درنفسہا بہ بیماری وپیری وبنقصان میوہ ہا بافات آسمانی واراضی۔

باب بیستم :قیامت کبری آفاقیہ

واما قیامت بزرگی عالم پس مردن مردم است درکنار ہایی مگرجماعت قلیلی کہ مانند طوفان حضرت نوح علیہ السلام چوں گفت حضرت نوح ای آفریدگار من مگذاربرروی زمین ازناگردیدگان دور کنندہ یعنی مراد ہلاک عام است یعنی کافراں زندہ مگزار۔

باب بیست ویکم :قیامت عظمی آفاقیہ

اماقیامت بزرگتر پس فروگرفتن کرہ آب است بکرہ زمین یعنی تمام روی زمین زیر آب خواہد شدبمطابقت طبیعت اصلی ہر دو چہ طبع خاک مائل بسفل است وبستہ شدن فلک ہشتم وفلک نہم چہ نظام عالم باین رتق مختل می شود وباقی نماند برروی زمین ہیچ جانداری ہرکہ برروی زمین است ازذی الروح فانی ونابود شوند وباقی ماند ذات پروردگار تو ذوالجلال خداوند بزرگ و عظمت وخداوند امر ساختن بفضل عام وسہم باہمدیگر کہ مستحق آں باشد وازین قیامت بزرگ آگاہ ساخت مارا وفرمود بدرستی کہ قیامت آیندہ است نیست ہیچ شکی درآمدن آن قیامت پس دراین حالت واین ہنگام خداوند خداوندان وپروردگار عالمیان بزرگ است بزرگی او خطاب فرماید باہل عالم وبفرماید کسی را است پادشاہی وکارگذاری امروزوننگ وعار ظالمان و باقی نماند کسی کہ تا جواب دہد آن حضرت کبریا را وچوں ماسوی اللہ معدوم باشند پس جلال احدیت وجمال صمدیت خود را جواب دہد مرخدای یگانہ را است درحکم شکنندہ منازعان و مدعیان ملک صرصر قہر چوازممکن وحدت بوزد خس و خاشاک تعین ہم برباد برد ہر چہ درعرصہ امکان بوجود آمدہ بود سیل عزت ہمہ راعدم آباد برد۔
خطاب بولدہ
خطاب بہ فرزند
ای فرزند گرامی ترازنور چشم خطاب بفرزند خویش وخود شاہ قاسم است پس عبرت گیر بدرستی کہ مملکت ومال و لشکر شما کجاست کجا شدند پادشاہان کسری وخانہای ایشان وکجا شدند ظالماںوغرور وخود نمایی آنہا کجا شدند فرعون یعنی متکبران ومتنعمان وبخشش وجاہ و لشکر وخدم ایشان کجا شدند سرکشان وازحد درگزرندگان وخطا جویاں وگناہگاری ایشان تحقیق نزدیک شد ایام زندگانی تو بچہل سال وفرمود مہتر رسولان ہرکہ برسد بچہل سال وغالب نشود نیکی آنکس بر بدی وگناہ پس آنکس اززیانکاراں است بار خدایا دراز کن عمر اورا وتوفیق توبہ اش کرامت فرما برای یاری کردن دین را ۔

باب بیست ودوم:اعتقاد بقبر

واجب است اعتقاد داشتن بآنکہ بدرستی کہ گورباغی است ازباغہای بہشت چوں میت از اہل تقوی وعفت وعصمت ومغفرت بود یاگوری است ازکورہای دوزخ چوں میت از اہل عقاب وخطا بود چنانچہ خبر داد ما را حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ۔’’کہ گور باغی است از باغہای بہشت یا خندقی است از خندقہای دوزخ‘‘۔

باب بیست وسوم :اعتقاد بسوال منکر ونکیر

وواجب است اعتقاد داشتن سوال منکر ونکیر را وایشان دو ملک اند چوں میت را درقبر درآرند آںہر دو ملک پیش میت آمدہ سوال کنندہ از پروردگار اوودین او وپیغمبراو وبگویند کیست پروردگار تو وچیست دین تو وکیست پیغمبر تو کہ در تلقین است وبندہ در جواب بگوید اللہ پروردگار من است والسلام دین من است و قرآن کتاب من است بگوید و سید ابو سجاع قائل است بانکہ اطفال وانبیاء راہم سوال ہست ودرکتاب حق الیقین آوردہ کہ خلاف کردہ اند آنکہ انبیاء واوصیاء علیہ السلام سوال قبر می باشد یانہ وتفکر درین مسئلہ ضروری نیست اگرچہ عدم سوال اظہراست ودرسوال اطفال نیز عامہ خلاف کردہ اند واظہر عدم سوال است و درتفسیر عمدۃدرآوردہ است اصح آن است کہ پیغمبران راعلیہ السلام درگور سوال نیست و اطفال واطفال مومنان را و کافرانرا سوال بودہ ولیکن ازمیثاق اول پرسند وبعضی گفتہ صورت تشبیہ کند ودرمیان آن تشبیہ آن شخص درآوردہ شود بعدہ زاں سوال کنند چنانچہ کسی را زدہ خوردہ باشد ویا سوختہ باشد ہریکی راپرسیدہ شود اما کیفیت سوال ازمتشابہات است۔

باب بیست وچہارم :اعتقاد بصراط

واجب است اعتقاد داشتن بوجود پل صراط وآن پلی است کہ کشیدہ اند برروی دوزخ ازموی باریکتر وازشمشیر تیز تر است واہل جنت بعضی چوں برق لامع وبعضی چوں باد جہندہ و بعضی مانند اسپ دوندہ ازآن عبور نمایند واہل دوزخ را چوں نوبت گذار برپل صراط واقع شود وقدمہای شان بہ لغزند درآتش افتد۔

باب بیست وپنجم:اعتقاد بمیزان

وواجب است اعتقاد بمیزان داشتن کہ اعمال خلائق را وزن نمایند حسنات را اجسام نورانی وسیئات را اجسام ظلمانی سازند۔واعتقاد حساب ہم واجب است وحق تعالی حساب خلائق را درزمانی بقدر دوشیدن یک گوسفند تمام کند۔ واعتقاد واجب است بوجود بہشت و دوزخ ووصول اہل آن ہر دوبمنازل خود بہ مجرد مردن آنہا رااعتقاد کند کہ بصورت اخروی منصوب شوند درین تاویل نیست۔

باب بیست وششم :اعتقاد بعدموت

وواجب است اعتقاد نمودن بآنکہ بدرستی کہ حضرت پروردگار زندہ گرداند استخوانہای بوسیدہ را درروزبزرگی و فروفرستد در ہر بدنی جان اورا وبیافریند مردم را چنانچہ آفرید آنہا رانخست بار واز عدم بوجود آورد وباشد این زندہ ساختن اموات بعد ازمدت غیر معین چنانچہ درحدیث وارد است کہ میان دونفخہ چہل است ومعلوم نیست کہ چہل ساعت یا چہل روز است یا چہل سال یا چہل ہزار سال و لیکن آدمی چوں بمیرد پس نعمت دادہ شود وعذاب کردہ شود بجسد مثالی کہ کسب کردہ باشند دردنیا چنانچہ ازآن مبنی است پس بیایند ازشما گروہ گروہ ازقبر ہای خود بعزمگاہ محشر ودرتفسیر آن درحدیث آمدہ است بعض بصورت بوزنیگا ن وبعضی بصورت فرس وبعضی بصورت کلاب مطابق اعمال خود محشور شوند ونعمت وعذاب بمردگان واصل شود بی درنگی۔

باب بیست وہفتم:اعتقادبہشت

وواجب است اعتقاد آنکہ بدرستی کہ دربہشت جویہای روان ودرختان ومیوہ ہای الوان وحوران وخانہ ہای عالی بنیاں و غلامان وخادمان است ودربہشت است آن چہ نفسہای شما آرزو کند ودیدہ ہای شما ازرؤیت آں لذت دریابند بہتر وخوبتر اند از نعمتہای دنیا وعامہ خلق اگرچہ شنیدند آنہا را این گروہ دیدند آنہا را بدیدہ بصیرت چنانچہ وعدہ کردہ است آن را خدای تعالی ویادکردہ است آنہا را درقرآن ورسول خدا صلی اللہ عیلہ وآلہ آگاہی دادہ است ما راازآنہا۔

باب بیست وہشتم:اعتقادبنار

وواجب است اعتقاد نمودن کہ دردوزخ آتش ،مارہا و کژدمہا است وتاریکہا تیریگہا وعذاب دردناک است چنانچہ آمدہ است بغیر گردانیدن ازظاہر وتاویل وہستند بہشتہا درآسمانہا دوزخ درزیر ترین زمین ہفتم است وبہشت ودوزخ این وقت موجود ہستند ومردم سزاواربہشت ودوزخ می رسند بسوی بہشت ودوزخ بجسد مثالی چنانچہ درخواب زیرا کہ خواب برادر مرگ است وصورت آن دارد ہر کہ اعتقاد کند بایں قدر کہ مذکور شد می شود ایمان آنکس موافق آنچہ واقعی است درست باشد نزد خدای تعالی پس بس کردیم بر این قدر زیرا کہ این وقت طلب نمی کند درازی سخن را و خداوند تعالی القاکنندہ است دردل دوستان خود آنچہ راست ودرست است۔